Lantaarnplaatje ‘verspreidingsgebied van de pygmeeën’ (collectie Nederlands Fotomuseum)

Voor 'Het Vervolg' reist Andrea Stultiens door Afrika. In de voetsporen van Paul Julien werkt zij aan een nieuw project. Dit is deel 3 van haar verslag.

Er is veel veranderd voor de Batwa

De afgelopen jaarwisseling vierde ik met vrienden en onbekenden op een eiland in Lake Bunyonyi in het zuidwesten van Oeganda. Onder de onbekenden waren enkele Batwa. Ze werden ooit gecategoriseerd als pygmeeën en delen hun omgeving met de Bakiga die in grotere getale in de streek wonen. De Batwa hielden zich afzijdig, behalve tijdens het drummen en dansen. Op nieuwjaarsdag om zeven uur ‘s ochtends was er een vergadering.  Hierin werd de samenwerking tussen mijn vrienden van Edirisa en de Batwa besproken. Aan het eind daarvan vroeg ik of het goed zou zijn als ik over een paar maanden terug zou komen, met foto’s die iemand decennia geleden maakte. Dat was het, en in april ging ik terug.

Lantaarnplaatje van achter het tabblad ‘Pygmeeën Algemeen’, foto Paul Julien (collectie Nederlands Fotomuseum)

De Batwa zijn een volk dat leefde in de wouden van west-Oeganda, oost-Congo en een deel van Rwanda. Ze leven nog steeds in dezelfde streken, maar werden in Oeganda vanaf 1991 hun bossen uitgedreven om ‘ruimte’ te maken voor de bedreigde berggorilla’s. Niet langer in de gelegenheid te jagen en met de buit daarvan handel te drijven, moesten ze nieuwe manieren vinden om in hun levensonderhoud te voorzien. Ik heb begrepen dat er geen compensatie was om hen daarbij te helpen.

Lantaarnplaatje van achter het tabblad ‘Batwa’, foto Paul Julien (collectie Nederlands Fotomuseum)

Paul Julien meende dat een onderzoek naar de relaties tussen de verschillende dwergvolken in Afrika helderheid kon scheppen over de herkomst en verspreiding van de prehistorische mens. Hiervoor bezocht en onderzocht hij naast de Batwa ook groepen als de Bambuti, Bacwa, en Babinga. In 1957 ontving Julien een brief:

‘De auteur van het boek “De Congo” sprekende over de Bambuti van het Ituri-woud is de mening toegedaan, dat deze en in het algemeen alle pygmeeën sluw, wantrouwig en in sommige omstandigheden zelfs vals zijn. Op pagina 203 van het van Uw hand verschenen boek “Pygmeeën” echter geeft U enkele indrukken over dit dwergvolk, die hoewel incidenteel en persoonlijk, gunstig, ja zelfs zeer gunstig luiden. Op de vraag [...] of t.a.v. dit onderwerp wellicht de “middenweg” dient te worden behandeld, zal het door mij op prijs worden gesteld indien U Uw mening hierover wilt kenbaar maken.’

Een afschrift van Juliens antwoord vond ik niet tussen de documenten in het Nederlands Fotomuseum, maar op de brief zelf staat een krabbel in zijn handschrift ‘beantw: handhaaf ten volle mijn gunstig oordeel.’

In Buhoma heeft een arts uit het lokale ziekenhuis een stuk grond gekocht dat grenst aan Bwindi Impenetrable National Park en heeft dat ondergebracht in een stichting. Hier bezoek ik ‘the Batwa experience’. Er wordt me verteld dat ‘de ervaring’ is opgezet om tradities die verloren dreigen te gaan nu men niet meer in de bossen woont, over te kunnen dragen aan de jongere generaties Batwa. Maar het is ook een onderneming die inkomen genereert voor de stichting en de eraan verbonden Batwa-gemeenschap. Ik onderga de ervaring samen met een tante, een moeder en hun nicht/dochter die sinds een paar maanden aan de andere kant van het land als vrijwilligster werkt. We klimmen een heuvel op met onze gids en worden gestopt door rangers die met andere toeristen naar gorilla’s kijken. De dieren houden zich niet aan de grenzen van het National Park en zitten dus soms ook hier. Als we voorbij deze barrière zijn, worden kruiden getoond, er wordt vuur gemaakt, we zien hoe honing gewonnen werd, hoe de Batwa-woningen eruit zagen. We nemen deel aan een soort van jacht en doen een poging te schieten met pijl en boog. Er wordt voor ons gedanst en we luisteren naar een verhaal.

Kyimpaye in een traditionele Batwa hut, The Batwa Experience, Buhoma. @ Andrea Stultiens, 2013

Kabwana Eliphaz vertelt een verhaal aan bezoekers van The Batwa Experience, Buhoma. @ Andrea Stultiens, 2013

In Ruwahamano, hemelsbreed enkele tientallen kilometers verderop, heeft een andere stichting zich ook over de Batwa ontfermd. Ze hebben er een school gebouwd en een huis voor de twee door hen aangestelde Mukiga-leraren. Als ik hen bezoek, is een aantal van de mannen onder leiding van een van de leraren bijenkasten aan het bouwen.

Munyacante William Jackson (r) en Matsiko Paddy (l), leraar van de Batwa basisschool in Rwamahano voor Paddy’s huis. @ Andrea Stultiens, 2013

Ik deel prints uit van de foto’s die Julien maakte bij Batwa-gemeenschappen aan de andere kant van de Congolees-Oegandese grens. Ze worden met grote interesse bekeken. Er wordt verbazing uitgesproken over al het bloot op de foto’s. Men vraagt zich af of het echt ‘zo erg’ was, of alleen maar voor de foto. Tegelijkertijd verzuchten een aantal mensen dat ze terug het bos in willen. Munyacante William Jackson, een van de oudere mannen, bekijkt een paar foto’s van leeftijdsgenoten. Hij herkent er twee. Ze zijn allebei niet van hier zegt hij. Ze kwamen op bezoek toen hij nog klein was en woonden aan de andere kant van de vulkaan. Een andere oude man bevestigt het verhaal. Ik ben blij verrast. Eerder dan verwacht krijgen een paar van Juliens foto’s een directe link met de werkelijkheid waarin ze (in dit geval) 65 jaar geleden gemaakt werden.

---

Paul Julien met links van hem Mungada die herkend werd door Munyacante William Jackson, foto waarschijnlijk uit 1947. (Lantaarnplaatje uit de collectie van het Nederlands Fotomuseum)

Dorpsbewoners in Rwamahano met prints van Paul Juliens lantaarnplaatjes. @ Andrea Stultiens, 2013

Aanrader: alles over de reizen en projecten van Andrea Stultiens en bovendien veel prachtige fotografie op Facebook. Of bezoek www.andreastultiens.nl.